به گزارش آماج؛ شهر تاریخی دِربَند (Derbent) در جمهوری داغستان روسیه، یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان و قدیمی‌ترین شهر فدراسیون روسیه شناخته می‌شود. این شهر که بر پایه دژ باستانی دوره ساسانیان بنا شده، یادگاری باشکوه از تمدن ایران باستان است که امروزه در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
دربند؛ دروازه ایران در قفقاز
دژ و دیوارهای دفاعی دربند در دوران حکومت قباد اول آغاز و در دوره خسرو انوشیروان (قرن ششم میلادی) تکمیل شد. هدف از ساخت این مجموعه عظیم، مقابله با حملات اقوام شمالی، از جمله ترکان و هون‌ها بود. موقعیت جغرافیایی ویژه دربند در میان رشته‌کوه‌های قفقاز و ساحل دریای خزر، آن را به گذرگاه حیاتی برای دفاع از مرزهای شمالی ایران تبدیل کرده بود.
ساختار و ویژگی‌های شگفت‌انگیز دژ
این مجموعه شامل دو دیوار سنگی عظیم است که از ساحل دریای خزر تا دامنه کوه امتداد دارند و شهر باستانی در میان این دو دیوار شکل گرفته است. بر اساس پژوهش‌های تاریخی، دیوار اصلی دربند بیش از ۴۰ کیلومتر طول داشته و ارتفاع آن به ۲۰ متر می‌رسیده است. در دیوارها ۷۳ برج دفاعی ساخته شده بود که هنوز حدود ۴۶ برج باقی مانده است. افزون بر این، دربند دارای ۱۴ دروازه اصلی بوده که امروزه تنها ۹ دروازه از آن‌ها پابرجا است.
در قلب این مجموعه، دژ نظامی نارین‌کالا (Naryn-Kala) قرار دارد که با وسعتی حدود ۴٫۵ هکتار، شامل برج‌های نگهبانی، حمام‌های تاریخی، مساجد، و بقایای بناهای ساسانی است. این دژ یکی از مستحکم‌ترین سازه‌های دفاعی جهان باستان به شمار می‌رود.
کتیبه‌های پهلوی و رازهای نانوشته
بر دیوارهای دربند، تاکنون بیش از ۳۲ کتیبه پهلوی شناسایی شده است که در نوع خود بی‌نظیرند. این کتیبه‌ها متعلق به سده ششم میلادی هستند و از دورترین نقاطی به‌شمار می‌روند که زبان پهلوی در آن به‌کار رفته است. به گفته پژوهشگران، این کتیبه‌ها احتمالاً شامل اسامی فرماندهان نظامی و فرمان‌های سلطنتی ساسانیان بوده‌اند.
بر اساس گزارش‌های آماج، در سال ۲۰۱۶ دو کتیبه جدید در منطقه کشف شد که هنوز به‌طور کامل رمزگشایی نشده‌اند. متأسفانه برخی از این آثار در معرض خطر فرسایش طبیعی و تخریب محیطی قرار دارند.
ثبت جهانی در یونسکو و جایگاه امروزی
مجموعه شهر قدیم و دژ دربند در سال ۲۰۰۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. یونسکو این شهر را «نمونه‌ای برجسته از مهندسی دفاعی و شهرسازی پیش از اسلام در ایران» توصیف کرده است. در کنار این دژ، مسجد جامع دربند نیز از قرن هشتم میلادی به‌جا مانده و از قدیمی‌ترین مساجد منطقه قفقاز است.
از ساسانیان تا روس‌ها؛ تاریخ پرتلاطم دربند
پس از فروپاشی ساسانیان، اعراب شهر را فتح کردند و نام آن را به «باب‌الابواب» تغییر دادند. در قرن‌های بعد، خزرها، مغول‌ها و روس‌ها نیز بر دربند تسلط یافتند. در سال ۱۷۹۶ میلادی، نیروهای روسیه تزاری در جریان جنگ با ایران این شهر را تصرف کردند، اما ردپای فرهنگ و زبان ایرانی تا امروز در بافت تاریخی و نام‌های محلی منطقه باقی مانده است.
اهمیت فرهنگی و گردشگری
دربند نه تنها برای ایرانیان، بلکه برای تاریخ‌دوستان جهان، نمادی از پیوند تمدن‌های کهن است. هر سال هزاران گردشگر برای بازدید از دژ نارین‌کالا، دیوارهای باستانی، و کوچه‌های باریک سنگی شهر قدیم به این منطقه سفر می‌کنند. امروزه برنامه‌هایی برای مرمت، حفاظت و دیجیتالی‌سازی کتیبه‌های پهلوی در حال اجرا است.
آماج گزارش می‌دهد که پروژه‌های مشترکی میان ایران و روسیه برای مطالعه بیشتر این مجموعه تاریخی در دست بررسی است تا پیشینه ساسانی و نقش ایران در توسعه شهرهای قفقاز بهتر شناخته شود.
جمع‌بندی
دربند یا همان «دروازه ایران»، میراثی زنده از دوران شکوه ساسانی است که مرزهای فرهنگی ایران را تا قفقاز امتداد می‌دهد. حفظ و معرفی این اثر جهانی، نه تنها برای ایران بلکه برای تمام دوست‌داران تاریخ جهان اهمیت دارد.
برای آشنایی بیشتر با میراث ایران و جهان با ما در آماج همراه باشید.
