گاهی تصور می‌شود اولین اندامی که در جنین تشکیل می‌شود «قلب» یا «مغز» است، اما در حقیقت اولین دهانه‌ای که در مرحله گاسترولاسیون شکل می‌گیرد، همان «مقعد مقدماتی» (blastopore) است که بعدها به مقعد تبدیل می‌شود و دهان در زمانی بعدی شکل می‌گیرد.
به گزارش آماج، این باور رایج که «قلب ابتدا شکل می‌گیرد و خون را به همه قسمت‌های بدن می‌رساند» نادرست است. در انسان‌ها و سایر جانوران دوناتنه (Bilateria)، نخستین ساختاری که در جنین پدیدار می‌شود، دهانه‌ای به نام blastopore است که در مرحله گاسترولاسیون ظاهر می‌شود. این دهانه ابتدایی بعدها به مقعد تبدیل می‌شود و سپس در نقطه مقابل، دهان جنینی شکل می‌گیرد.
مفهوم گاسترولاسیون و نقش blastopore
در جریان گاسترولاسیون، بخشی از سطح کره سلولی جنین فرو می‌رود و لایه‌ای به نام archenteron یا روده اولیه ایجاد می‌شود. این فرآیند در موجودات «دو تنه» نقش حیاتی دارد. در جانوران دئوترواستوم (Deuterostomia) مانند انسان، این دهانه اولیه (blastopore) تبدیل به مقعد می‌شود و دهان از محل دیگری تشکیل می‌گردد.
چرا این باور رایج است اما نادرست؟
اغلب چون قلب و مغز عملکرد مهمی در بدن دارند، تصور می‌شود که ابتدا آن‌ها ساخته می‌شوند. اما از نظر توسعه جنینی، روند شکل‌گیری اندام‌ها بسیار پیچیده‌تر است. مطالعات زیست‌شناسی جنینی نشان داده‌اند که در انسان (و بسیاری از مهره‌داران)، دهان در هفته چهارم و مقعد در حدود هفته هشتم ایجاد می‌شود و این ترتیب بر اساس مکان اولیه blastopore تعیین می‌شود.
استثناها و پیچیدگی‌های ساختاری
قابل ذکر است که تعریف دقیق fate (سرنوشت) blastopore در همه جانوران یکسان نیست. در برخی گونه‌های پروتوستوم (Protostomia)، blastopore به دهان تبدیل می‌شود، اما تحقیقات جدید نشان داده‌اند که وضعیت در برخی گونه‌ها پیچیده‌تر است و ممکن است دهان و مقعد هر دو از همسایگی blastopore شکل بگیرند.
مراحل جنینی در انسان
- گاسترولاسیون و تشکیل blastopore (مطابق مراحل اولیه جنینی)
- تشکیل لایه‌های جنینی: اکتودرم، مزودرم و اندودرم
- ایجاد دهانه مقعد در محل blastopore در هفته‌های بعدی
- ایجاد دهان از محل دیگر، مخالف محل blastopore
- تشکیل ارگان‌ها مانند قلب، مغز و دستگاه‌های دیگر پس از این پایه‌ها
چرا این موضوع اهمیت دارد؟
درک اینکه اولین دهانه در جنین چیست، به ما کمک می‌کند تا بهتر بفهمیم چگونه بدن ما و سایر حیوانات از نظر تکاملی شکل گرفته‌اند. این موضوع همچنین پایه‌ای برای مطالعات تکاملی و زیست‌شناسی توسعه است.
اگر می‌خواهید بیشتر درباره مراحل جنینی، تفکیک لایه‌های جنینی و چگونگی شکل‌گیری اندام‌ها بدانید، از مقالات تخصصی زیست‌شناسی مولکولی و جنین‌شناسی استفاده کنید.
برای دسترسی به مقالات علمی ترجمه‌شده، ویدئوهای آموزشی و اخبار تازه زیست‌شناسی، به سایت آماج سر بزنید و در خبرنامه ما عضو شوید.
